Elizabeth Joy Serrano-Quijano

Barrio Tae

translated from Cebuano by John Bengan

Perhaps, to others, the name of our hometown is a joke. But truth be told, here in Barangay Bangkal, in the city of Matanao, there is a barrio literally filled with shit. The true name of our barrio is Barrio Santol. But if you ride a habal-habal to Barrio Santol, you wouldn’t reach your destination since no one knows where such a place is. Because the place is known to many as Barrio Tae—district of shit.

Even back then, our side of town had been strewn with excrement—carabao shit, goat droppings, horse muck, cow dung. Livestock grazed the sides of farmlands. The carabaos bathed in the river. In the afternoon, their owners gathered the animals in the backyards. These animals might be tethered but their bodies were well attended. Even though our barrio’s name smelled, we took solace in the affinity and cooperation among neighbors.

Sometimes, quarrels between neighbors were resolved at the Barangay Captain’s house. This was why our place was peaceful. My siblings and I had a happy childhood.

Since our father was a farmer, we didn’t starve. Our one-hectare farm that Papa inherited from his parents was more than enough to support our needs. After harvest every three months or so, Papa would take us to Digos and treat us to Jollibee. If we run out of rice, Mama would bring out the rice she packed for the trip.

“Their rice is too expensive—twenty pesos, really. That’s almost half a kilo of 7-tonner rice,” Mama would complain after seeing the receipt from Jollibee. That was why, for some time, we hadn’t been back to Jollibee.

As time went by, Barrio Tae gradually changed, along with the folks who lived there. The crops were meagre. Sometimes the water supply was limited. The prices of medicine and rice went up and those who allowed credit for medicine placed high interest rates. Before harvest, we were swamped in debt. 

One day in March, the Barangay Captain gathered us all at the covered basketball court. The wind smelled of rice grains because we just had a harvest. My younger siblings and I helped glean grains of rice and we earned a little. The 500 pesos I earned was enough to buy new clothes when I graduated at the end of the term.

Even though our skin itched, the Barangay Captain’s news was more prickling. A big mining company was about to enter Barangay Asbang, and the barangays near ours. Despite my relatively young mind, I understood that the people in our place weren’t prepared for such a change. Because Asbang was nearest to our Barrio, they plan to build a huge building for the miners and for processing whatever was mined there.

“Kap, we won’t sell our farms. Our parents gave us this land. Even you, you have seen how we all depend on farming. If they take this from us, how will we be to feed our families?” Uncle Serhing asked the Barangay Captain. 

“Kap,” Papa said, holding my hand. “Even if the Mayor himself approves the mining, if we won’t allow it, they can’t do anything. If others will sell their farms and others won’t, they can’t do anything. Another thing, Kap, what will we do with the millions we’ll get from selling our lands? When the money runs out, our poor children and their children will suffer.”  

“My neighbors,” the Barangay Captain said, “before we think or say anything negative, we should listen to the representatives of SAMRARA Mining Company so we’ll know what their plans are. It can’t be denied that we are having a hard time with our water supply at this time. The NIA is asking for too much.” 

The Barangay Captain handed the microphone to a short, pot-bellied man. He wore sunglasses and tucked his polo shirt into his pants. He was pulling his pants that were about to slip down.

“Friends from Barrio Santol also known as Barrio Tae,” the man began. “Even if the name of your place stinks, we can make it smell sweet with the many opportunities that we are offering you. First, about your question regarding jobs after you sell your lands to us, you shouldn’t worry because will welcome you as miners or workers in the company. We offer complete benefits such as SSS, PhilHealth, and bonuses. Selling your land won’t be in vain since this will be our instrument to progress. We will also give scholarships to your children and also your grandchildren.”

The fat man spoke for a long time but I was getting sleepy since I could hardly understand.

After the assembly, the farmers quietly went home. Up ahead, because it was already afternoon, a few men were drinking tuba. Papa stopped.   

“Day, go ahead,” Papa told Mama. “Go take the children with you. I’ll have a quick drink with the others.” And so we went home.      

Dinner was dried, headless fish—decapitated after Mama’s grilling in the kitchen. No matter how salty the fish was, I couldn’t taste it because I was bothered by what the Barangay Captain had said about selling our farms to the mining company.

“Ma, will Papa sell the farm?” I asked. My siblings looked at me as though they were asking the same question.

“No! That can’t be. We can’t sell the land that we inherited from our elders in Barrio Tae. Our lives are peaceful and happy even if sometimes we have very little. There is plenty of news on TV about the ill effects of mining. Their land and water poisoned. The people now aren’t the same. We can easily get information but it’s up to the people how to comprehend and apply their knowledge.

Mama fed into her mouth the last portion of rice on her plate. She pressed the fish on the vinegar and pepper. Her face soured. 

The next day, many vehicles arrived in our barrio. The Mayor came too. The farmers went on tilling their land, the carabaos continued pulling the plow, preparing the soil for the next planting. 

The farmers weren’t anymore listening to the Barangay Captain. Only the Captain’s men went along the employees from the municipal office and the representatives from SAMRARA. In the end, only after a few weeks, the SAMRARA was able to acquire some lots.

Aunty Nita, a councilwoman from our barangay, met with Papa and our neighbors. They discussed SAMSARA’s plans and how the others allowed the purchase of their patch of land.

Papa would take me with him to every meeting. At times, there were things that needed to be written down, such as names. Papa would ask me to write his name and sign over it. Papa said: “My hand is too shaky, Day. Just write for me if there’s something to write down. Listen to what they say because I’ll ask you if there’s something I don’t understand.” 

I was in my fourth year in high school at that time and in a few months, I’d be in college. Maybe Papa asked me to come with him to the meetings because he himself couldn’t write. Papa only reached Grade Two before Lolo asked him to help on the farm.  

As I listened, most of our neighbors didn’t agree with having a mine in the hills since those who were living on the plains would suffer from landslides or floods. And where would the mine dump its chemical wastes?

In a few months, the Barangay Captain bought a Toyota Hilux. Papa said that according to reports, SAMSARA gave the vehicle to the Barangay Captain to encourage him to convince more people in Barrio Tae to sell their lands. 

In Asbang, there were many Blaan folks who sold their land. Good thing the National Commission on Indigenous Peoples (NCIP) reminded them that they couldn’t sell the land titles given by the government. If the NCIP didn’t act on the matter, SAMRARA would have bought from everyone in Asbang.

According to Aunty Nita, the natives were wiser now, unlike before when their one-hectare lot they’d sold for a kilo of sugar.

Aunty Nita would laugh whenever she told us stories. “SAMRARA has surrendered, they say. They took back the Hilux cars from the barangay captains. The natives are really clever. The ground around bulldozers and other instruments SAMRARA owned—they planted coffee and corn at night. In the morning, the steamroller or whatever vehicle would run over the corn and coffee. Of course, the natives would ask for damages of up to twenty thousand. SAMRARA’s money is about run out, the mine hasn’t even been built yet. Even if they can buy the Mayor and the barangay captains, the people these days can’t be easily deceived. Land is more valuable than cash. The water, the trees, and the animals we can’t neglect especially in these times.”

SAMRARA never returned to our place since then. The people of Barrio Tae went about with their chores. Every morning that we went to school, we almost stepped on the droppings of carabaos, goats, horses, and cows. 

One night, we listened to the news.

“Another barangay was buried under loose soil in Surigao. It is believed that this was caused by the establishment of several mining sites in the area. The DENR is conducting an investigation on the disaster. At the moment, retrieval operations are still going on in…”

Mama turned the TV off because it was time for supper. Papa led the prayer before we ate the dried, headless fish.

“Thank you God. Thank you for the grace and the mercy. Thank you for the goodness you’ve brought our family. Thank you for the land and the animals that help us on the farm. Amen.”

On my first day in college, I introduced myself. “I am Maricris Bajenting, 17 years old, from Barrio Tae, Bangkal, Matanao, Davao del Sur. The name of our place may seem foul to you, but our lives are as fragrant as flowers. Because without the wastes of carabao, goat, and cow, we would have nothing to eat.

“The animals are our helpers in farming and until now nobody can go to our barrio and steal the land of our ancestors. The land, people, and animals live harmoniously in Barrio Tae and I won’t be ashamed wherever I go. I majored in Agricultural Technology so that I’d be able to help farmers such as my father—the true pillars of the Philippine nation.”

Baryo Tae

Tingali tiaw para sa uban ang pangalan sa among dapit. Apan ang tinuod, diri sa Barangay Bangkal, sa lungsod sa Matanao, adunay baryo nga napuno og tae. Ang tinuod ngalan sa among baryo, Baryo Santol. Pero kung mosakay kag habal-habal padulong sa Baryo Santol, dili ka makaabot kay walay makatultol. Kay kining lugar nailhan man sa ngalang Baryo Tae.

Sukad pa sa una, ang among dapit napunog tae – tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka. Sa kilid sa mga basakan ginapasibsib ang mga binuhing hayop. Ang mga kabaw ginapalunang sa suba. Inig hapon na, hiposon ang mga hayop luyo sa mga tugkaran. Hiniktan ang mga hayop apan inatiman ug maayo ang lawas. Bisan pa man baho ang pangalan sa among lugar, humot gihapon ang panagtimbayaay ug panagtinabangay sa among mga silingan.

Usahay, naay mga mag-away nga magsilingan nga mag-abot sa balay sa Kapitan ug iya kining husayon. Mao nga ang among lugar malinawon. Nagtubo mi sa akong mga manghod nga puno sa kalipay.

Tungod kay mag-uuma ang among amahan, di mi magutman. Ang among usa ka ektaryang basakan nga gisunod ni Papa sa iyang mga ginikanan sakto kaayo alang sa among mga panginahanglan. Inig human sa ani matag tulo ka bulan o kapin pa, isuroy mi ni Papa sa Digos ug pakaonon sa Jollibee. Kung makulang among kan-on, ipagawas ni Mama ang balon na kan-on.

“Kamahal sa ilang kan-on, tag baynte gyod. Halos medya kilo na man na nga 7-tonner,” maoy yawyaw ni Mama inig tan-aw sa resibo sa Jollibee. Busa kadugayan wala na mi moadtog Jollibee.

Sa nanglabayng panahon, nagkaanam og kausab ang Baryo Tae, lakip na ang mga tawo nga nagpuyo dinhi. Nagminus ang ani. Usahay limitado ang patubig. Nagkataas ang mga medisina sa humay ug nagtubo ang interes sa mga nagapautang og medisina. Wa pa maani, nalumos na mi sa utang.

Gipatapok mi ni Kapitan sa covered court usa ka adlaw, bulan kadto sa Marso. Humot kaayog humay ang hangin tungod kay bag-o pa ang ting-ani. Nitabang mig panghagdaw sa akong mga manghod ug nakakwarta sab mi bisan gamay. Tama kaayo ang akong kinyentos pampalit ug sinina inig graduate nako sa kataposan.

Katol man ang dapaw sa among mga panit, apan mas katol ang balita ni Kapitan. Usa ka dakong minahan ang mosulod sa Barangay Asbang, ang sunod nga barangay sa amoa. Bisan sa akong linghod nga panghunahuna, nakasabot ko nga di pa andam ang mga tawo sa maong kabag-ohan. Tungod kay pinakaduol sa Asbang ang among Baryo, plano kining tukoran og dakong building alang sa mga minero ug sa pagproseso sab ang mga makuhang mina.

“Kap, di man mi mosugot nga ibaligya ang among uma. Mao ni ang  kabilin sa among mga ginikanan.  Bisan ikaw, saksi ka nga ang tanan kanato nagsalig sa uma. Kung kuhaon nila kini, asa na man mi mangitag ipakaon sa among pamilya?” ang pangutana ni Angkol Serhing.

“Kap, bisan pag aprubahan ni Mayor ang pagmina, kung di mi mosugot wa silay mahimo. Kung ang uban mobaligya sa ilang basakan ug ang uban dili, wa silay mahimo. Usa pa Kap, unsaon man namo ang milyon gikan sa pagbaligyag yuta?  Kung mahurot na, makaluluoy ug alaot ang among mga anak ug apo,” nitingog si Papa nga gigunitan ang akong kamot.

“Mga ka-barangay, una kita maghunahuna o mosultig negatibo, ato usang paminawon ang representanti sa SAMRARA Mining Company aron sab madunggan ang ilang mga plano. Di ikalimod nga naglisod na ta sa tubig karong panahona.  Nagkataas ang singil sa NIA.”

Gitunol ni Kap ang mikropono sa usa ka dakog tiyan apan putot nga lalaki. Nakaantipara kini ug naka-insert ang iyang polo. Iyang gibira ang iyang pantalon kay miaksyon na kinig kaus-os.

“Mga higala diri sa Baryo Santol o ilado usab nga Baryo Tae.  Bisan baho ang pangalan sa inyong lugar, ato kining pahumoton pinaagi sa mga oportunidad nga among itanyag kaninyo. Una, sa inyong pangutana nga wa na kamoy panginabuhian kung ibaligya ninyo ang inyong yuta sa amoa, di kana tinuod kay ang among kompanya modawat kaninyo isip mga minero o trabahante sa among kompanya.  Kumpleto kami og benepisyo sama sa SSS, PhilHealth, ug mga bonus. Ang yuta ninyo di makawang kay instrumento kini sa kalamboan. Himuon sab namong iskolar ang inyong mga anak lakip na ang inyong mga apo.”

Taas kaayo ang giingon sa tambok nga tawo apan giduka ko kay wa ko kasabot.

Paghuman sa panagtapok, hilom kaayo nga nanguli ang mga mag-uuma.  Sa unahan, tungod kay hapon na, adunay nag-inom og tuba.  Nihunong si Papa.      

“Day, una lang og uli. Ubana ang mga bata. Diri lang ko mo-shat kog kadali,” ang tugon ni Papa kay Mama ug mipauli na mi.

Ang among sud-an kay bulad nga way ulo, natagak siguro pagsugba ni Mama sa abohan. Bisan sa kaparat sa bulad wa koy malasahan tungod kay nahasol ko sa ingon ni Kapitan nga mawala na among basakan kay paliton sa minahan.

“Ma, ibaligya ni Papa ang basakan?” ang akong pangutana. Ang akong mga manghod mitutok kanako nga morag mao sab ang ilang pangutana.

“Dili uy! Di kana mahimo. Di mahimo nga ibaligya ang  mga yutang kabilin sa among mga ginikanan sa Baryo Tae. Malipayon ug malinawon ang atong mga kinabuhi bisan usahay kulang ang atong abot. Daghang balita sa TV mahitungod sa di maayo nga resulta sa mina.  Nadaot ang ilang yuta ug tubig. Di na pareha sa una ang mga tawo. Dali na makuha ang mga impormasyon karon apan naa ra sa tawo unsaon niya kini pagsabot ug paggamit.’’

Gihungit ni Mama sa iyang baba ang uwahing kan-on sa iyang plato.  Gituslo niya ang bulad sa suka nga naay sili. Nangiwi ang iyang nawong. 

Pagkaugma, daghang mga sakyanan ang miabot sa among baryo. Naa sab si Mayor. Ang mga mag-uuma nagpadayon sa pag-ugmad sa ilang mga uma, ang mga kabaw nagpadayon pagpas-an sa darohan kay iandam na ang mga basakan sa sunod nga tingtanom.

Wa na naminaw ang mga mag-uuma kay Kapitan.  Ang mga bata-bata na lang ni Kap ang nagkuyog-kuyog sa mga taga munisipyo ug mga taga SAMRARA. Tuod man, adunay mga lote ang napalit sa SAMRARA human ang pipila ka semana.

Usa ka kagawad sa among barangay nga si Aunty Nita ang nagpatapok sa ilang Papa ug sa among mga silingan. Ilang gihisgotan ang mga plano sa SAMRARA ug kung naunsa nga misugot ang ubang mag-uuma sa pagbaligya sa ilang luna.

Kada panagtapok, ginauban ko ni Papa. Usahay man god naay mga ipasuwat ilabi na ang pagsuwat sa pangalan. Ako ang ginapasuwat ni Papa sa iyang pangalan ug ako ang iyang ginapapirma. Ingon ni Papa: “Kurog man kaayo akong kamot, Day. Ikaw lang ang suwat kung naay ipasuwat. Paminaw sa ilang mga isulti kay sa imo ko mangutana kung naa koy di masabtan.”

Fourth year high school ko atong panahona ug pipila na lang ka bulan, magkolehiyo na ko. Seguro ginapauban ko ni Papa sa mga panagtapok kay di man god siya kabalo mosulat. Grade two lang taman si Papa kay gipatabang na siya ni Lolo sa basakan.

Sa ag pagpaminaw, sagad sa among mga kabaryo di gyod mouyon nga adunay minahan sa bukid kay luoy ang taga-patag kung mag-landslide o magbaha. Asa man sad ilabay sa minahan ang ilang mga basurang kemikal?

Pila ka bulan niana, aduna nay sakyanan si Kapitan nga Hilux. Ingon ni Papa, kusog ang estorya nga gihatag kini sa SAMRARA kay Kap aron pasugton ang mga tawo sa Baryo Tae nga ibaligya ang ilang mga uma.

Sa Asbang, daghang mga Blaan ang nagbaligya na sa ilang mga yuta. Maayo na lang nagpahimangno ang National Commission on Indigenous People (NCIP) nga ang hinatag nga titulo gikan sa gobyerno di pwedeng ibaligya sa mga netibo. Kung wala pa milihok ang NCIP, nahurot na unta sa SAMRARA ang yuta sa mga taga-Asbang.

Sumala pa ni Aunty Nita, wais na ang mga netibo karon, di pareha sa una nga ang ilang usa ka ektaryang yuta ilisdan lang og usa ka kilong asukar.

Nagkatawa si Aunty Nita nag-estorya sa amoa. “Surrender naman daw ang SAMRARA. Gipangbawi na ang mga Hilux sa mga kapitan. Ang mga netibo brayt kaayo. Ang palibot sa mga bulldozer ug ubang ekipo sa SAMRARA ilang tamnan og kape o mais inig kagabii. Inig kabuntag maligsan sa mga pison ug uban pang sakyanan ang mga bag-ong tinanom nga mais ug kape. Siyempre mangayo dayon silag danyos nga moabot og baynte mil. Nahurot na lang ang kwarta sa SAMRARA, wa pa gyod nasugdan ang minahan. Bisan pag mabayran si Mayor o ang ubang kapitan, di na dali mailad ang mga tawo karon. Ang yuta mas bililhon kaysa salapi.  Ang tubig, mga kahoy,  ug mga mananap di mahimo nga pasagdan nato labi na karong panahona.”

Sukad niana, wa na nibalik ang taga SAMRARA sa among dapit. Nagpadayon gihapon ang mga taga Baryo Tae sa among mga buluhaton. Kada buntag kung paingon mi sa eskwelahan, halos matamakan na namo ang mga nagkalat nga tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka.

Usa ka gabii, naminaw mi sa balita.

“Isa na namang barangay ang natabunan ng gumuhong lupa sa Surigao. Pinaniniwalaan na sanhi ito ng mga nagsusulputang minahan sa nasabing lugar. Pinaiimbestigahan na ng DENR ang nangyaring sakuna. Sa ngayon, patuloy pa rin ang retrieval operation sa...”

Gipalong ni Mama ang TV kay manihapon na mi. Nag-ampo si Papa una mi nangaon sa buwad nga way ulo.

“Salamat Ginoo. Salamat sa grasya ug kaluoy.  Salamat sa imong kaayo sa among pamilya.  Salamat sa yuta ug sa mga hayop nga among nakatabang sa uma. Amen.”

Sa unang adlaw sa akong pag-eskwela sa kolehiyo, nagpailaila ko sa akong kaugalingon. “Ako si Maricris Bajenting, 17 years old, taga Baryo Tae, Bangkal, Matanao, Davao del Sur. Baho man paminawon ang ngalan sa among dapit, apan ang among mga kinabuhi sama kahumot sa bulak.  Kay kung di tungod sa mga tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka, wa mi makaon.

“Ang mga hayop maoy katabang sa mga mag-uuma ug hangtod karon way laing makasulod sa among baryo aron makuha ang yutang kabilin sa among mga apohan.  Ang yuta, tawo, ug hayop malinawong nagapuyo sa Baryo Tae ug di nako na ikaulaw bisan asa ko moadto. Gikuha nako ang kursong Agricultural Technology aron matabangan ang mga mag-uuma sama sa akong Papa –ang matuod na haligi sa nasod Pilipinas.”

Elizabeth Joy Serrano-Quijano works as a college instructor, teaching Development Communication at Southern Philippines Agribusiness and Marine and Aquatic School of Technology (SPAMAST)–Malita, Davao Occidental. She is proud of her Igorot, Kapampangan, and Blaan roots. Her writing is also her advocacy for the indigenous people of Davao del Sur. It focuses on indigenous people, motherhood, and children, as she is also a mother and a wife.

John Bengan teaches at the Department of Humanities in the University of the Philippines Mindanao. His work has appeared in Likhaan 6, Kritika Kultura, BooksActually’s Gold Standard, and Cha: An Asian Literary Journal, among others. He holds an MFA in creative writing from The New School. A recipient of a Ford Foundation International Fellowship, he has won prizes from the Philippines Free Press Literary Awards and the Carlos Palanca Memorial Award for his short fiction. His translation work has appeared or is forthcoming in Words without Borders and World Literature Today. He lives in Davao City.